Parafia św. Mateusza w Nowem. KRONIKA

2024-02-12
Pisano o nas

Przedmowa

Życie buduje się z każdym dniem, każdą godziną, a przeszłość oddala się coraz bardziej. I ona to ze szczególną gwałtownością domaga się głosu. A Nowe i parafia mają bogatą przeszłość. Niejedne burze dziejowe przeszły nad nimi. Tam, gdzie kiedyś życie pulsowało leży teraz opuszczone, omszałe gruzy, a trawą zarosłe ścieżki praojców. O historii parafii pisał najwięcej Konstanty Kołciński, radny parafialny. Z pod jego pióra wyszły liczne, dobre i źródłowo opracowane prace. Ponadto w swej historii powiatu świeckiego H. Maerker oraz K. Lietz. Są to jednak opracowania częściowo już niedostępne, oraz pisane pół wieku temu. Dlatego wydaje mi się uzasadnione podjęcie próby obszerniejszego zajęcia się parafią. Zamierzeniem i celem mej pracy jest kronika parafii św. Mateusza w Nowem. Pragnę opisać przeszłość i teraźniejszość parafii, kościoła i okolicy. Bo co dzień rwie się tysiące nici przeszłości, zacierają się jej ślady. Na podstawie dotychczasowych publikacji oraz dostępnych źródeł starałem się przedstawić jej ogólny rozwój. Zdaję sobie sprawę, że kronika ta nie przedstawia pełnego życia parafialnego. Nie korzystałem bowiem z pozamiejscowych źródeł archiwalnych. Jeśli mimo to piszę tę pracę, czynię to za radą J. Lelewela, który zalecał: Pisać można, a nie frasować się tym, że tu i ówdzie czegoś brakuje. Przyjdzie drugi i trzeci i dopełni. Tym wszystkim zaś, którzy dostarczyli mi cennych informacji, składam serdeczne podziękowanie.

Dzieje miasta Nowe

– miasteczko o bogatej przeszłości, leży na wyniosłym, stromym wzgórzu u lewego brzegu Wisły, blisko ujścia rzeki Mątawy, w miejscu kontaktów dwóch regionów fizjograficznych – równiny tucholskiej i Pojezierza Kaszubskiego. Wzgórze panuje nad okolicą i pozwala ogarnąć wzrokiem rysujące się z dala wieże Kwidzynka oraz daleki widnokrąg.

Położenie miasta z natury obronne wskazuje na cel, dla którego zostało zbudowane. Mury i zamek świadczą, że środki obrony dostarczone przez przyrodę zostały spotęgowane pracą ludzką. Początkiem osady był gród, strategicznie bardzo ważny. Bronił on tutejszą ludność przed najazdami Prusaków oraz przeprawą przez Wisłę. Kiedy gród został założony, trudno stwierdzić. Jego początki giną w mrokach przeszłości. Jedni odnoszą ten fakt do ks. Pomorza Gdańskiego Sobiesława I (zm. 1178 r.), drudzy do czasów księcia Sambora I (1178 – 1207 r.). Innym razem do księcia Świętopełka II (zm. 1266 r.).

Pierwszą wzmiankę o grodzie nowskim podaje kronikarz Duisburg. W roku 1266 stoczono pod murami Nowego wielką bitwę, Mostwin II, korzystając z powstania Prusów, wezwał ich do połączenia się przeciw wspólnemu wrogowi – Krzyżakom. Razem więc uderzyli na 15 statków załadowanych żywnością i bronią dla Krzyżaków. Obsada łodzi broniła się jakiś czas, lecz naciskana ze wszystkich stron, ładunek wyrzuciła do Wisły i uciekła. Za poniesioną klęską wielki mistrz Ludwig V Balder stanął 29 VI 1266 pod Nowem i w lipcu oraz w sierpniu pustoszył Pomorze.

Wkrótce Nowe i okolica stają się widownią częstych walk z Krzyżakami, którzy ostatecznie w 1308 r. po zaciętej walce zdobywają gród. W 1313 r. miasto – civitas Neonburg – bardzo zniszczone podczas zdobywania zamku, dostaje się w ręce Krzyżaków (odstępuje im bowiem Piotr Święca, do którego należało od 1301 z nadania Wacława II).

Po opanowaniu miasta przez Krzyżaków, Nowe traci na razie charakter miejski i odzyskuje go dopiero w 1350 r. przez nadanie mu prawa chełmińskiego. Krzyżacy zbudowali tu murowaną, obronną twierdzę, ważną dla nich, ponieważ łączyła ona posiadłości po prawym brzegu Wisły z Nową Marchią. Nowe było ich kluczem do kraju. W ręku Krzyżaków pozostaje do roku 1464 i stanowi ważny punkt oporu w walkach z Polską. Na krótko tylko zdobywają wojska polskie miasto w 1410 r. po bitwie grunwaldzkiej, oraz w czasie wojny trzynastoletniej, kiedy to Nowe, jako członek Związku Miast Pruskich, prowadziło walkę z Krzyżakami.

Definitywnie we władanie Polski przechodzi miasto dnia 2 II 1464 r. Od tej chwili aż do pierwszego rozbioru Polski było siedzibą starostów niegrodowych. W XIV w. przypada okres rozwoju miasta. Z tego bowiem czasu pochodzi szereg zabytków architektonicznych (mury obronne, zamek, fara). Nowe staje się ważnym ośrodkiem handlowym (szedł tędy główny szlak z Prus Wschodnich do Niemiec).

Niepokoje najazdów szwedzkich (1625-8 i 1655-6) podciążyły podstawy jego rozwoju i doprowadziły Nowe do tak wielkiej ruiny, że Władysław IV zwolnił miasto od podatków. Przypadające w czasach saskich w XVIII w. bezkrólewia, ciągłe przemarsze obcych wojsk, budowa i uruchomienie linii kolejowej Bydgoszcz – Tczew (1852 r.), to dalszy etap upadku ekonomicznego miasta.

W 1772 r. następuje pierwszy rozbiór Polski, a Nowe dostaje się pod władzę Fryderyka Wielkiego, który zaczyna kolonizować miasta przybyszami z głębi Niemiec. Lata germanizacyjnego ucisku i pruskiej przemocy, rozjaśnionej epizodem napoleońskim (kiedy Nowe zajmują wojska Henryka Dąbrowskiego 1807), nie załamały wierności grodu. Terror pruski wzrasta w okresie Kulturkampfu. Nasila się niszczenie śladów polskości, germanizowanie młodzieży. Duch polski mieszkańców Nowego mimo wynaradawiania i gnębienia krzepił się nadzieją bliskiej swobody.

Na początku 1920 r., gdy Opatrzność Boża wróciła utraconą wolność narodową i religijną, szczera radość ogarnęła polskich mieszkańców i wybuchła zwłaszcza 25. I, kiedy to wojsko polskie wkraczało do Nowego. Od tej chwili Nowe stało się ośrodkiem meblarstwa. Fakt ten wysunął miasto na czoło wszystkich miast Pomorza. Istniało w 1938 r. blisko 100 wytwórni meblowych – a meble nowskie cieszyły się wielkim powodzeniem. Zarząd miejski urządził nawet targi meblowe (1938 i 1939), aby na nich zobrazować wytwórczość miejscowego przemysłu oraz nawiązać nowe stosunki handlowe.

Wkrótce po wybuchu II wojny światowej, niemieckie oddziały wkroczyły do Nowego (3 IX 1939 r.). Nastąpiły lata okupacji i terroru. Gorliwych Polaków wymordowano lub wywieziono do obozów śmierci. Rok 1942 przyniósł nową akcję Volkslisty, która miała na celu skłócenie elementu polskiego. Ludność Nowego doczekała się jednak wolności. Odzyskując niepodległość (19 II 1945), miasto stanęło wobec nowych perspektyw rozwojowych.

Podtrzymując tradycje stolarstwa, zorganizowana została Nowieńska Fabryka Mebli oraz szereg samodzielnych zakładów meblarskich. Z większych zakładów przemysłowych, które znajdują się na terenie miasta, to zakłady wikliniarskie i tartak. Nowe zainteresował się Instytut Urbanistyki i Architektury w Warszawie, który w 1960 r. opracował perspektywiczny plan rozwoju przestrzennego tego miasteczka na lata 1960 – 1975 r. Plan przewiduje w okresie piętnastolecia wzrost ludności o sto procent oraz szeroki rozwój usług (m.in. służby zdrowia, kulturalnych i budownictwa mieszkaniowego) z zachowaniem dotychczasowej specyfiki produkcji (meble) tego ośrodka. Plan zdecydowanie postuluje włączenie Nowego i okolic w granice powiatu grudziądzkiego.

POWSTANIE PARAFII I ZAŁOŻENIE KOŚCIOŁA

Parafia to kuźnia ducha Chrystusowego i warsztat pracy katolickiej, bo przez parafię Ewangelia wchodzi w umysłowość narodów i staje się ich życiem – Kardynał A. Hlond. Chrześcijaństwo dotarło na Pomorze przez Polskę już w X wieku za rządów Bolesława Chrobrego. Lecz reakcja pogańska, która wkrótce nastąpiła, zniszczyła wysiłki misjonarzy. Dopiero od XII wieku rozpoczyna się na Pomorzu powrót do religii Chrystusowej, tak że w roku 1148 została tutaj zaprowadzona organizacja kościelna. Do archidiakonatu pomorskiego należało także Nowe. Możliwe, że był tu drewniany kościół na początku chrześcijaństwa. Jak w innych miejscowościach, tak i tu nawrót pogaństwa zniweczył na kilkadziesiąt lat życie chrześcijańskie.

Kiedy utworzono parafię i założono kościół? O początkach fary i parafii nie posiadamy wiadomości, i mimo że w XII i XIII wieku zajmowano się głównie dolną Wisłą od Nowego do morza, jednak dyplomaci nie wspominają o nich. Z tych, które zabrał Perlbach, nie wiele można powiedzieć. Dlatego z braku dokumentu erekcyjnego trudno udowodnić rok założenia. Wprawdzie ks. prob. Majewski zapisał, powołując się na różne dokumenty i przywileje – dzisiaj nieistniejące, że miasto i kościół fundował ks. Pomorski Sobiesław w 1178 r., ale trudno uznać datę za ściśle pewną. Za Majewskim powtórzyli to inni. Przypuszczać należy, że parafia została założona około 1185 roku lub na przełomie XII i XIII wieku. Oczywiście dokumenty historyczne nie dają żadnego wyraźnego punktu oparcia. Trzeba się zadowolić hipotezami, a przy rozpatrywaniu genezy parafii, muszą stać się wyjściem domysły wysnute z innych faktów współczesnych. W XII i XIII wieku Nowe odgrywało ważną rolę w historii Pomorza jako siedziba kasztelańska. Gród w Nowem, razem z twierdzami w Gniewie, Świeciu, Wyszogrodzie panującymi nad dolną Wisłą, stanowił linię fortyfikacyjną przeciw Prusom. A w grodach niewątpliwie warto szukać pierwszych duchownych. Przypuszczać więc należy, że i w Nowem istniał kapelan, będąc zarazem proboszczem parafii grodowej. Ponadto, czas powstania innych parafii pomorskich pozwala wysunąć wniosek, że i Nowe zostało wcześnie erygowane. W parafii Świecie (gdzie była stolica południowego księstwa pomorskiego, do którego i Nowe należało) istniał kościół grodowy i proboszcz w 1198 roku – konsekrował go bowiem 11 listopada bp Kujawski Stefan, parafia starogardzka joannitom. Zdaje się jednak, że kawalerowie już od dość dawnego czasu w Starogardzie… mieszkali. Skarszewy w XII wieku, Gniew na przełomie XII i XIII wieku, w Tymawie istniał kościół 1230 roku. Powyższe wywody prowadzą nas do stwierdzenia, że i parafia św. Mateusza w Nowem została założona bardzo wcześnie, pod koniec XII wieku lub na początku XIII wieku.

TERYTORIUM PARAFII, PODZIAŁ, DANE STATYSTYCZNE…

A ponad to wszystko miejcie miłość, która jest węzłem doskonałości.

Św. Paweł

Jak wielki obszar obejmowała parafia nowska w chwili swego powstania i które wioski wtedy do niej należały, to kwestia niewątpliwie ciekawa. Przy usiłowaniu zdobycia w tym kierunku jakichkolwiek rezultatów wzięto pod uwagę następujące okoliczności.

Kościołów w XII i XIII w. W archidiakonacie pomorskim było znikoma ilość, przeto te, które istniały, miały powierzone duszpasterstwo na obszarze bardzo rozległym.

Pierwotną parafię nowską obejmowało terytorium obwodu grodu nowskiego. W XIII i XIV w. Obszerny nowski okręg parafialny zaczęto zmniejszać i zakładać nowe parafie i kościoły. Oczywiście, ewolucja ta była powolna, gdyż wiązała się z nią szereg kwestii prawnych, jak sprawa uposażenia kościołów i duchownych, oraz prawo patronatu nad nimi.

W omawianym okresie z parafii nowskiej wyłączono następujące:
1) Pieniążnikowo w XIII w. z kościołem Św. Jana Chrzciciela. Z niej wyłączono:
a) Opalenie przy końcu XIII w.
b) Smętowo od 1936
2) Bzowo, w XIII w. którą zalicza badacz dziejów pomorskich ks. Kujot od bardzo starszych. Kościół Św. Małgorzaty zbudowano w 1768 r.
3) Komórsk w XIII w. Parafię założył bp Kujawski Wiesław w 1295. Poprzednio należał Komórsk do Bzowa. Kościół Św. Bartłomieja z roku 1787.
4) Płochock w XIV w. po 1350 r. wyłączający z parafii bzowskiej. Kościół obecny pod wezwaniem Św. Wawrzyńca zbudowano w 1891 r.
5) Lubień, ustan. W XIV w. Wspomina ją wykaz danin rzymskich z roku 1389. Kościół na początku XV w. zajęli mennonici: od XVII w. był filią parafii nowskiej, później bzowskiej. Od 1926 kuracją, obecnie parafią. Kościół pod wezwaniem Św. Jakuba z roku 1680
6) Mątawy w XIV w. z kościołem: po zniszczeniu parafii w XVI w. Kościół został zabrany przez innowierców W XIX w. wyłączono z parafii nowskiej miejscowości od kościoła bardzo odległe i przyłączono je do nowo utworzonej stacji misyjnej w Osieku (1864). Od 1920 r. znalazły się na terenie Prus Wsch. Miejscowości położone za Wisłą. W 1945 r. została dla nich utworzona parafia Nebrowo. Z chwilą ustanowienia kuracji w Warlubiu (1924), ludność Zawady (Gajewa) zabiegała o przyłączenie jej do Warlubia, co też nastąpiło w 1939 r.

Należały do parafii przez kilka wieków następujące osady i miejscowości:

Liczba katolików w parafii była w sumie następująca:

  • W 1840 r. – 3.267
  • W 1848 r. – 3.374
  • W 1867 r. – 4.593
  • W 1904 r. – 7.491
  • W 1915 r. – 8.430
  • W 1922 r. – 9.538
  • W 1923 r. – 10.640
  • W 1925 r. – 10.692
  • W 1928 r. – 7.526
  • W 1930 r. – 7.530
  • W 1931 r. – 8.017
  • W 1935 r. – 8.150
  • W 1938 r. – 8.882
  • W 1947 r. – 8.877
  • W 1953 r. – 8.677
  • W 1927 r. – 7.933
  • W 1958 r. – 9.300
  • W 1962 r. – 8.926

Wykaz chrztów, ślubów i zgonów w parafii:

Żywotność parafii zależy przede wszystkim od życia sakramentalnego wiernych. Sakramenty święte jako główne narzędzie łaski są zasadniczymi czynnikami integrującymi nadprzyrodzony organizm społeczny Kościoła, dlatego uczestnictwo wiernych w życiu sakramentalnym jest bardzo często miernikiem wartości społecznej danej parafii. Załączona tabela ilustruje liczbę udzielonych chrztów:

W roku 1958 największą popularnością cieszyły się imiona: Andrzej (15), Marek, Krzysztof, Roman, Jan, Wojciech, Piotr, Barbara (7), Grażyna (8), Gabriela (6), Danuta (6), Genowefa, Zofia, Maria. Niżej załączona tabela ilustruje ilość dzieci przystępujących do I Komunii Świętej:

Dzieci na terenie parafii przystępują do pierwszej Komunii Świętej pod koniec III klasy szkoły podstawowej, więc średnio w wieku 10 lat. Do wczesnej Komunii Świętej średnio rocznie przystępuje 12 dzieci. Uczestnictwo w Mszy Świętej jest uważane za najlepszy miernik praktyk religijnych wiernych parafii. Obliczenia wykazują, że przeciętna liczba wiernych uczestniczących w nabożeństwach niedzielnych w Nowem wynosi 60%. Miejscowości należące do parafii są…

„A jako chcecie, aby wam ludzie czynili, tak i wy im czyńcie.”

Św. Paweł

Bochlin Miejski to osada odległa o 4 km na północ od centrum parafii, położona przy szosie do Gdańska na silnie falistej wysoczyźnie morenowej. Obszar, na którym znajduje się miejscowość, stanowi półwysep obszaru miejskiego. Wioska ta powstała przy końcu XVIII wieku poprzez odłączenie 8 włościan od Bochlina Szlacheckiego i przyłączenie ich do Nowego. Był to prawdopodobnie zwrot części dawniej miejskiej. Liczba ludności w różnych okresach była następująca: 1885 – 480, 1895 – 586, 1938 – 352 (z 57 budynkami mieszkalnymi). Część Bochlina Miejskiego (6 gospodarzy) jest czasem określana przez ludność jako Radziejewo.

Bochlin Szlachecki to osada oddalona o 4 km od parafii. Położona jest na wysoczyźnie morenowej, urozmaiconej wzgórzami (90-100 m n.p.m). Między dawnym majątkiem a szosą prowadzącą do Gdańska znajduje się niewielkie jezioro. Osada jest dosyć rozproszona, a zagrody miejscami sięgają krawędzi Wisły. Nazwy, jakimi była określana osada to: Bochlin (1440), Sapust (1561), Czapust (1574), Bochlin (1682).

Bochlin był dawniej majętnością szlachecką. W roku 1548 część Bochlina została nadana miastu Nowe przez króla Zygmunta Starego, a później wydzierżawiona swoim mieszkańcom. W XVI wieku było tam 18 włościan, w tym 9 osiadłych, 4 zagrodników i karczma. W 1598 roku istniały dwa dwory szlacheckie. W 1682 roku dobra ziemskie były jednym właścicielem, a w 1686 roku grunty zostały podzielone między 106 mieszkańców.

Miasto Nowe prowadziło stale procesy z miejscową szlachtą, która czasem pozajmowała część majątku, np. Konojadzki. W 1733 roku posiadłość należała do Fr. Konajada, a w 1772 roku właścicielem był Zakrzewski. Później od Bochlina Szlacheckiego odłączono 8 włościan, tworząc Bochlin Miejski. W 1789 roku majątek szlachecki należał do Kozielca.

W roku 1880 wieś i folwark liczyły 10 domów i 207 mieszkańców, w tym 180 katolików (wraz z Kozielcem). W 1885 roku liczba ludności wynosiła 199. W 1921 roku folwark liczył 9 budynków mieszkalnych i 158 mieszkańców, z czego 153 było katolikami, a 5 ewangelikami. Polaków było 152, a Niemców 6. Na początku XIX wieku właścicielem był Fournier, a dawny właściciel był dzierżawcą. W 1921 roku wyjechał do Niemiec, a w 1927 roku majątek został rozparcelowany.

Dobre – Leśnictwo i osada oddalone od Nowego o 3,5 km, położone przy drodze polnej niedaleko szosy Bydgoszcz – Gdańsk. Obejmuje obszar około 50 ha. W 1921 roku liczba budynków mieszkalnych wynosiła 3, a ludność 16. Do leśnictwa Dobre należy tzw. las miejski, rozciągający się po prawej stronie szosy Nowe-Bydgoszcz. W lesie tym znajduje się stanowisko reliktu polodowcowego wierzby borówkowo-listnej.

Dobrzejewo – osada, oddalona od Nowego o 3 km, kiedyś folwark pomocniczy dla Kożyc, leżąca na lekko falistej wysoczyźnie. W 1867 roku mieszkało tu 19 ludzi, w 1885 roku było 20 mieszkańców w 1 budynku. W 1921 roku było 2 budynki mieszkalne i 9 ludzi.

Gajewo – Obejmuje od 1928 roku dwie wsie: Zabudowę i Zawadę. Dnia 13 marca 1928 roku starosta świecki pisał do ks. Prob. Bartkowskiego w sprawie nowej nazwy. W odpowiedzi ks. Proboszcz pisał, aby zostały stare nazwy wiosek. Wkrótce jednak starosta doniósł, że Zabudowa i Zawada otrzymały wspólną zmienioną nazwę – Gajewo (12 listopada 1928). Zabudowę, mającą obszar 1800 morgów, już rozparcelowano, a resztę około 600 morgów kupił jakiś pan z Bydgoszczy za 75.000. Kupcy Aronscho i Asher kupili Zabudowę za 155.000, a następnie rozparcelowali ją między Objeżysasów, którzy nabyli razem 1.200 morgów i już tam się osiedlili. Resztę, czyli 600 morgów z budynkami, kupił pan Schaliński ze Szturmu za 70.000 marek. Folwark Zawada, który dawniej należał do Kapitana Ewalda, a teraz należy do zięcia jego Reichego, ma być w całości albo w parcelach sprzedany. Obszar wynosi 1.500 morgów. W 1898 roku, z dóbr rycerskich Zawady, pan Rechy posiada jeszcze główną część majątku wraz z 300-600 morgami dobrej roli, ewentualnie z rybnym 180 morgami z wielkim jeziorem, z bardzo ładnymi mieszkalnymi budynkami, eleganckim domem mieszkalnym, liczny ogród, pełnym żywym i martwym inwentarzem, całą ziemią do nabycia.

W 1900 roku właścicielem był Żyd Arendt, później Knospe, a ostatnio jego siostrzeniec – Muller. Majątek w 1945 roku przejął Fundusz Ziemi i przeprowadził parcelację. W latach 1950-56 istniała spółdzielnia mieszkaniowa produkcyjna Kongres Spółdzielczości. Szkoła podstawowa była tu już w 1867 roku. Obecna została zbudowana w 1892 roku. W latach 1942-1960 szkoła była zamknięta, nauki się nie odbywały. Dopiero od 1 września 1960 roku została ponownie otwarta. W Zabudowie znajduje się cmentarz ewangelicki o powierzchni 0.25 ha, na którym była murowana kaplica. Część Zawady odłączona od parafii nowskiej została do Warlubia dekretem z dnia 5 czerwca 1939 roku (starania o odłączenie były już prowadzone od 1925 roku). Gromady Gajewo i Zawada leżą nad torem kolejowym w kierunku Tw. Góry. Ponieważ do swego właściwego kościoła parafialnego w Nowem mają 7 km, a droga do kościoła w Warlubiu jest dla nich znacznie krótsza, bo wynosi tylko 4 km, zwykli od dawna uczęszczać na nabożeństwo tylko do Warlubia. Z tej racji ich wniosek o formalne przydzielenie ich do tej parafii jest w zupełności uzasadniony i zasługuje na uwzględnienie.

Głodowo – niemieckie Espenhohe, kolonia królewska. Do parafii należała już w 1703 roku. Do kościoła jest najbardziej odległa (14 km). Dlatego niektórzy uczęszczali na Mszę Św. do Płochockina (8 km), obecnie do Kamionki (6 km). W Głodowie znajduje się jezioro Radodzierz, największe w powiecie świeckim. Jego obszar wynosi 233 ha. Niegdyś powierzchnia była większa, ale zmniejszyła się na skutek przekopania kanału łączącego jezioro z rzeką Mątawą. Obniżyła się także znacznie głębokość. Na jego północno-zachodnich krańcach w rejonie wsi Zabijak wydobywano niegdyś bursztyn.

Kamionka Szlachecka – osada oddalona od kościoła parafialnego o 8-9 km. Położona jest na zachód od Nowego, przy szosie Nowe – Skórcz. Za czasów polskich znajdowała się w rękach szlachty polskiej. W 1685 roku właścicielem był Wilhelm Wolf (brat opata pelplińskiego), a jego żona Maria Sybila Kosput. W roku 1700 Kamionka została podzielona na trzy części, które otrzymali: Maciej Pstrokański, kasztelan spicimski Aleksander Czapski, podkomorzy malborski (zm. 1711) i Stanisław Konopacki, kasztelan chełmiński i starosta nowski (zm. 1709). Zapewne już wtedy wieś była trzymana przez włościan. W 1733 roku należała do Ignacego Czapskiego, miecznika ziem pruskich, kasztelana gdańskiego (zmarł w Rynkowie 23 kwietnia 1746). Jego żona Teofila Konopacka była córką Stanisława kasztelana chełmińskiego. Gospodarze płacili dziesięciny proboszczowi w wysokości 16,5 korca pszenicy i tyleż owsa, czyli po pół korca od włoki (korzec = około 100 kg). Szkoła (dawniej katolicka) została zbudowana w 1838 roku. W 1880 roku należała do K. 1011 morgów, 97 budynków, katolików 357, ewangelików 74. Na początku XX wieku bardzo aktywne było Katolickie Stowarzyszenie Ludowe. 18 stycznia 1914 roku odegrano na sali Redmera przedstawienie „Ścięcie Św. Barbary” (dramat religijny ks. Zaremby). Dzięki staraniom Katolickiego Stowarzyszenia Ludowego powstała w Kamionce kaplica (1938). Około 1900 roku działał tu wiatrak i cegielnia. Oprócz tego od 1939 roku były następujące sklepy: rzeźnik (2), karczmy (4), piekarnia, bawary, fryzjer, filie z mąką (2), sklep kolonialny (2 + 4 w karczmach), sale duże (3), kuźnia, kołodziej, duża stolarnia B. Chmieleckiego (28 ludzi), krawcy (2), szewc (2).

Kończyce – Dawniej Canechicz (1301), Kansitcz (1634), Kancice (1703), Kończyce (1766), Konczicz (1789). Majątek leży w pobliżu Nowego (1 km) na wzgórzu. W roku 1301 król Wacław nadał majątek i wieś Piotrowi Świecy, kasztelanowi pomorskiemu (synowi wojewody Pomorskiego), który posiadał także miasto Nowe wraz z całą okolicą. Majątek był domeną państwową w XVIII i XIX wieku. W 1826 roku nabył go Jan Henryk Schulz, radca sprawiedliwości, w 1834 roku Gustaw Schiffert za 24.000 talarów, a w 1852 roku von Platz za 90.000 talarów. 5 marca 1861 roku Paweł Gerhard Behrend. Pod koniec XIX wieku majątek Keiser, a od niego w 1901 roku Stanisław Wojnowski (bez browaru, który miał nabyć Rudolf Mirau). Obecnie jest Państwowe Gospodarstwo Rolne (od 1945 roku). W roku 1883 należał do majątku 2014 morgów, 29 budynków, ludności katolickiej 131, ewangelików 32. Przy folwarku utrzymywany był browar, gorzelnia, mleczarnia i cegielnia. Zabudowania murowane były w jak najlepszym stanie. Niegdyś w Kończycach istniała szkoła podstawowa.

Kończyce kupili od pani Kayser-Schaldach i Krajnch z Grudziądza za 486.000 marek. Na parcelację – Październik 1901 roku, nr 61 (23 maja). Majątek ziemski Kończyn, który znajdował się od niepamiętnych czasów w ręku niemieckim, kupił od dotychczasowego właściciela Niemiec pan Wojnowski, syn obywatela w. z Gzik pod Radzynem za 300.000 marek. Kończyce obejmują 1540 morgów dobrej gleby. Październik 1901 roku, nr 64 (1 czerwca). Browar w Kończycach kupił pan Mieran za 85.000 marek. Rolę na ziemiach kupili Deffke i Franz, oraz Brakop, wyżej położone grunta pan Wojnowski za 360.000.

Źródło: miasto-nowe.com